तत्सम एवं तद्भव शब्द हिंदी
तत्सम एवं तद्भव
तत्सम का अर्थ -
तत्सम शब्द दो शब्दों से मिलकर बना है तत् + सम जिसका अर्थ है 'उसके समान' अर्थात संस्कृत के समान हिंदी में बहुत से शब्द संस्कृत से सीधे आ गए हैं जो आज भी संस्कृत के मूल शब्द की भांति हिंदी में प्रयोग किए जाते हैं इन शब्दों को ही तत्सम शब्द कहते हैं जैसे- धन, अग्नि, राष्ट्र, प्रकाश, सौंदर्य आदि
तद्भव का अर्थ -
तद्भव शब्द भी दो शब्दों से मिलकर बना हुआ है तत् + भव जिसका अर्थ है 'उससे होना' अर्थात संस्कृत शब्दों से विकृत होकर या परिवर्तित होकर बने शब्द हिंदी में बहुत सारे शब्द ऐसे हैं जो संस्कृत के से ही आए हैं पर प्राकृत, अपभ्रंश, पुरानी हिंदी से गुजरने के कारण बहुत बदल गए हैं जैसे- उज्जवल से उजला, कृष्ण से कहना, दधि से दही आदि
तत्सम - तद्भव
- अकार्य - अकाज
- अक्षवाट - अखाड़ा
- अनर्थ - अनरथ
- अग्निस्थानिक - अंगीठी
- अग्रपद - अगुआ
- अक्षि - आंख
- अज्ञान - अजान
- अमूल्य - अमोल
- अश्रु - आंसू
- अट्टालिका - अटारी
- अक्षर - अच्छर
- अमरुत - अमरूद
- अन्यत्र - अनत
- अशीति - अस्सी
- अग्नि - आग
- अंक - आँक
- अवगुण - औगुन
- अर्पण - अरपन
- अर्द्ध - आधा
- अमावस्या - अमावस
- अर्क - आक
- अमृत - अमिय
- अगम्य - अगम
- अंश - अंस
- अनार्य - अनाड़ी
- अंगरक्षक - अंगरखा
- अन्नाद्य - अनाज
- अंधकार - अंधियारा
- अँगुली - अँगुरी
- अग्रहायण - अगहन
- अंध - अंधा
- अलक्ष्य - अलक्ष
- अवतार - औतार
- अद्य - आज
- अगणित - अनगिनत
- अग्रणी - अगाड़ी
- अंगुष्ठ - अँगूठा
- अवघट -औघर
- अंबिका - इमली
- अंगप्रौंछा -अँगोछा
- अक्षत - अच्छत
- अष्टादश - अठारह
- अक्षोभ - अछोह
- अक्षोट - अखरोट
- अनशन - अनसन
- अष्ट - आठ
- अवमूर्ध - औंधा
- आश्विन - आसिन
- आश्चर्य - अचरज
- आकाश - अकास
- आशा - आस
- आत्मा - आप
- आश्रय - आसरा
- आदेश - आदेस
- आषाढ़ - असाढ़
- आशिष - आसीस
- आदित्यवार - इतवार
- आभीर - अहीर
- आमलक - आँवला
- आलस्य - आलस
- आलुक - आलू
- आम्र - आम
- आखेट -अहेर
- आदर्श - आरसी
- आपाक - आँवां
- इंष्ट - ईंट
- इसिका - ईंट
- ईक्ष - ईख
- ईन्धन - ईंधन
- ईर्ष्या - ईर्षा
- उत्साह - उछाह
- उदवर्तन -उबटन
- उपाध्याय - ओझा
- उलूक - उल्लू
- उष्ट्र - ऊँट
- उलूखन - ओखली
- उल्लास - हुलास
- उपवास - उपास
- उपालम्भ - उलाहना
- उद्रतर्न - उबटन
- उच्च - ऊँचा
- उपाख्यान - उपखान
- उज्ज्वल - उजाला
- उत्साह - उछाह
- उच्छवास - उसास
- उत्साह - उछाह
- ऊर्ण - ऊन
- ऋषि - रिषि
- ऋतु - रितु
- एला - इलायची
- एकादश - ग्यारह
- ऐक्य - एका
- ओष्ठ - होठ
- औदक - ओदा
- कच्चपूरिका - कचौड़ी
- कज्जल - काजल
- कूप - कुआँ
- कषपट्टिका - कसौटी
- कास - खाँसी
- कर्त्तरी - कैंची
- कर्पूर - कपूर
- कार्य - काज
- कोटि - करोड़
- कपाट - किवाड़ा/किवाड़
- काष्ठ - काठ
- किरण - किरन
- कार्तिक - कातिक
- कुक्षि - कोख
- कण - कन
- क्लेश - कलेश
- कंकन - कंगन
- कपोत - कबूतर
- कदली - केला
- काक - कौआ
- कपर्दिका - कौड़ी
- कोण - कोना
- काँस्यकार - कसार
- कंडुर - करेला
- कोष्ट - कोठा
- कथावत - कहावत
- कुमार - कुँअर
- किंचित - कुछ
- कच्छप - कछुआ
- कैवर्त - केवट
- कृश - कृस
- कुचिका - कूची
- कृष्ण - कान्हा
- कन्दुक - गेंद
- कृषक - किसान
- कोकिल - कोयल
- क्रूर - कूर
- कल्लोल - कलोल
- कुक्कुर - कुत्ता
- कुष्ठ - कोढ़
- कर्ण - कान
- कुपुत्र - कपूत
- केशरी - केहरी
- कर्त्तव्य - करतब
- कंटक - काँटा
- कर्पटक - कपड़ा
- कटुक - कडुआ
- कर्म - काम
- कुम्भकार - कुम्हार
- कटाक - कड़ाह
- कर्त्तन - कतरन
- कर्पास - कपास
- कुटुम्ब - कुटुम
- कीर्ति - कीरति
- खट्वा - खाट
- खर्जूर - खजूर
- गड्डलिका - गड़रिया
- गर्गर - गागर
- गर्त्त - गड्ढा
- ग्रामीण - गँवार
- ग्राहक - गाहक
- गात्र - गात
- ग्रंथि - गाँठ
- गो - गाय
- गृष्ट - घूँट
- गृद्ध - गिद्ध
- गर्भिण - गाभिन
- गर्जन - गरजन
- गुर्जर - गूजर
- गुम्फ - गूँथन
- गैरिक - गेरुवा
- गौर - गोरा
- गोधूम - गेहूँ
- गोमय - गोबर
- गुहा - गुफा
- गायक - गवैया
- ग्राम - गाँव
- गुटिका - गुड़िया
- गजेन्द्र - गयन्द
- गोस्वामी - गुसाई
- गर्दभ - गदहा
- ग्रह - गेह
- गोपाल - ग्वाल
- गृह - घर
- गृहिणी - घरनी
- गुच्छ -गुच्छा
- गर्भिणी - गाभिन
- गायक - गवैया
- ग्रामीण - गँवार
- घटी - घड़ी
- घृत - घी
- घट - घड़ा
- घृणा - घिन
- घोटक - घोड़ा
- घोङ्घ - घोंघा
- चर्म - चमड़ा
- चित्रकार - चितेर
- चर्मकार - चमार
- चित्रक - चीता
- चतुर्थ - चौथा
- चतुष्क - चौक
- चरण - चरन
- चैत्र - चैत
- चतुष्कोण - चौकोर
- चंचु - चोंच
- चिक्कण - चिकना
- चौर - चोर
- चक्रवाक - चकवा
- चन्द्रिका - चाँदनी
- चतुष्पद - चौपाया
- चूर्ण - चूरन
- चतुर्दिक - चहुँओर
- चतुर्दश - चौदह
- चुम्बन - चूमना
- चन्द्र - चन्दा
- चर्वण - चबाना
- चक्र - चाक
- चछ - चख
- चणक - चना
- चौर्य - चोर
- चित्रकार - चितेरा
- छाँह - छाया
- छच्छिका - छाछ
- छत्र - छाता
- छिद्र - छेद
- छेदनम - छेनी
- ज्येष्ठ - जेठ
- ज्योति - जोति
- जन्यवास - जनवास
- जन्म - जनम
- जम्बुल - जामुन
- जीर्ण - जीरन
- जीरक - जीरा
- जिव्हा - जीभ
- जंघा - जाँघ
- जगत् - जग
- जामाता - जमाई
- जाड्य - जाड़ा
- जंभ - जबड़ा
- टंकशाला - टकसाल
- टंक - टाका
- टंग - टाँगा
- टिट्टिभा - टिटिहरी
- टिक - डिग
- ठक्कुर - ठाकुर
- डाकिनी - डायन
- डिब - डिब्बा
- डायन - डैना
- डोरक - डोरा
- ढक्का - ढकना
- ढुंढ़न - ढूंढ़ना
- तृण - तिनका
- ताम्र - ताँबा
- तिलक - टीका
- तुंड - ठुड्डी
- तुच्छ - टुच्चा
- तुन्द - तोंद
- तिक्त - तीता
- तीक्ष्ण - तीखा
- तप्त - तपना
- त्रयोदश - तेरह
- ताम्रचूड़ - तमचूर
- तैल - तेल
- तपस्वी - तपसी
- तालक - ताला
- ताम्बूल - पान
- ताम्बूलिक - तमोली
- त्वरित - तुरन्त
- तीर्थ - तीरथ
- तंदुल - तन्दुल
- तड़ाग - तालाब
- थुत्कार - थुथकार
- थुवर्ण - थूरना
- दीपक - दीया
- दंड - डंडा
- दृष्टि - दीठि
- द्रष्टा - डाढ़
- द्विपर - दुपट्टा
- दुग्ध - दूध
- द्रम्म - दाम
- द्रोण - दोना
- दक्ष - दच
- दैव - दई
- द्वौ - दो
- दधि - दही
- दृक - दृग
- दरिद्र - दरिदर
- दाह - डाह
- द्वादश - बारह
- दोष - दोस
- दंश - डंक
- दुर्बल - दुबला
- दद्रू - दाद
- द्विपहरी - दुपहरी
- दक्षिण - दाहिना
- दीपावलि - दिवाली
- दुःख - दुख
- द्विवेदी - दुबे
- दन्तधावन - दातून
- द्विगुण - दूना
- दोरक - डोरा
- दोलिका - दोली
- द्युति - दुति
- द्युतकारिक -जुआरी
- द्यूतम - जुआ
- धनश्रेष्ठि - धन्नसेठ
- धैर्य - धीरज
- धरित्री - धरती
- धर्तूर - धतूरा
- धात्री - दाई
- धूलि - धूरि
- धूम्र - धुआँ
- धौत्र - धोती
- धर्म - धरम
- धान्य - धान
- धर - धुर
- धृत - धड़
- धृष्टता - ढिठाई
- ध्वनि - धुनि
- नृत्य - नाच
- निम्ब - नीम
- निद्रा - नींद
- नापित - नाई
- निर्गुण - निरगुन
- नारिकेल - नारियल
- निम्बुक - नींबू
- नप्ता - नाती
- निर्झर - झरना
- नासिक - नाक
- नव्य - नया
- नस्य - नस
- नकुल - नेवला
- नक्षत्र - नखत
- नयन - नैन
- निष्ठुर - निठुर
- नक्र - नाक
- पक्व - पका
- पज्जर - पिंजरा
- पौत्री - पोती
- पत्र - पता
- पृष्ठ - पीठ
- पण्डित - पाँड़े
- पक्ष - पंख
- पक्षी - पंछी
- परीक्षा - परख
- पित्तल - पीतल
- पिप्पल - पीपल
- पौष - पूस
- पर्ण - पान
- प्रहर - पहर
- पुण्य - पुन्य
- पुष्कर - पोखर
- पूर्ण - पूरा
- पनिय - पानी
- परमार्थ - परमारथ
- प्रकट - प्रगट
- पक्वान्न - पकवान
- प्रस्वेद - पसीना
- प्रतिवास - पड़ोस
- पूर्व - पूरब
- पक्व - पका
- परश्वः - परसों
- पिपासा - प्यासा
- पुष्प - फूल
- पाश - फन्दा
- पारद - पारा
- पीत - पीला
- पुस्तिका - पोथी
- पुत्र - पूत
- पूपक - पुआ
- पूपालिका - पूड़ी
- पाश्र्ववर्ती - पड़ोसी
- पर्यक - पलंग
- पाषाण - पाहन
- पाद - पैर
- प्रिय - पिया
- प्रतिच्छाया - परछाई
- प्रस्तर - पत्थर
- पर्पट - पापड़
- पक्ष - पंख
- पंच - पाँच
- पंक्ति - पंगत
- पुच्छ - पूँछ
- पुत्रवधू - पतोहू
- पर्पट - परांठा
- पन्थ - पथ
- पर्पटीका - पपड़ी
- पुराण - पुरान
- परशु - फरसा
- पश्चात्ताप - पछताना
- प्रहरी - पहरुआ
- प्रहेलिका - पहेली
- प्राण - प्रान
- प्राद्यूर्ण - पहुना
- पुरूषार्थ - पुरूषारथ
- पत्रिका - पाती
- पाणि - पानि
- पीठ - पीढा
- फाल्गुन - फागुन
- फुप्फुस - फेफड़ा
- फुल्लवाटिका - फुलवाड़ी
- बीटक - बीड़ी
- बंशी - बाँसुरी
- बालुका - बालू
- बकुलश्री - मौलश्री
- बधिर - बहिर
- बुभुक्षा - भूख
- बिन्दु - बिन्दी
- बत्स - बछड़ा
- बृषभ - बैल
- बन्ध - बाँध
- बन्ध्या - बाँझ
- बज्रांग - बजरंग
- भक्त - भगत
- भण्डागार - भंडार
- भद्रक - भला
- भद्र - भला
- भ्रमर - भौंरा
- भीष्म - भीसम
- भ्रातृवधू - भाभी
- भ्रातृजा - भतीजी
- भाण्डागारिक - भंडारी
- भाद्र - भादो
- भ्रातृ - भाई
- भ्रू - भौं
- भागिनेय - भानजा
- भ्रम - भरम
- भिक्षा - भीख
- भिक्षारी - भिखारी
- भिक्षुक - भिच्छुक
- भ्रातृजाया - भावज
- भल्लूक - भालू
- भगिनीपति - बहनोई
- भगिनी - बहिनी
- मण्डूक - मेंढ़क
- मकर - मगर
- मर्म - मरम
- मरुव - मरुआ
- मातुल - मामा
- मस्तक - माथा
- मर्यादा - मरजादा
- मामिका - मामी
- मृत्यु - मौत
- मित्र - मीत
- मयूर - मोर
- मानुष - मानुस
- मुख - मुँह
- मुद्गरिका - मुँगरी
- मूल्य - मोल
- मुषल - मूखल
- मर्कटक - मकड़ी
- मशक - मच्छर
- मार्ग - मारग
- मक्षिका - मक्खी
- मुक्ता - मोती
- महिष - भैंस
- मृगांक - मयंक
- मिष्ठान्न - मिठाई
- मल - मैल
- महार्घ - महँगा
- मधूक - महुआ
- मंचिका - मचिया
- मृत्तिका - माटी
- मत्स्य - मछली
- मनुष्य - मानुस
- यत्न - जतन
- यव - जौ
- यमुना - जमुना
- यश - जश
- यम - जम
- योगी - जोगी
- योग - जोग
- यूथ - जत्था
- यन्त्र - जन्त्र
- युग - जुग
- यज्ञोपवीत - जनेऊ
- युवा - जवान
- यजमान - जजमान
- यौवन - जोबन
- युक्ति - जुगति
- रक्तिका - रत्ती
- राजपुत्र - राजपूत
- रात्रि - रात
- राज्ञी - रानी
- राशि - रास
- रज्जु - रस्सी
- रक्षा - राखी
- रिक्त - रीता
- रुष्ट - रूठा
- लज्जा - लाज
- लौहकार - लुहार
- लौह - लोहा
- लवंग - लौंग
- लम्बक - लम्बा
- लवण - नौन
- लीष्ट - लोढ़ा
- लोमश - लोमड़ी
- वेदना - बेदना
- विवाह - विआह
- वन - बन
- वरयात्रा - बारात
- वर्तिका - बत्ती
- विग्रह - बिगाड़
- विष्टा - बीट
- व्यथा - विथा
- विद्युत - बिजली
- वधू - बहू
- वत्स - बच्चा
- वट - बड़ा
- व्याघ्र - बाघ
- वणिक - बनिया
- वंश - बाँस
- वृद्ध - बुड्ढा
- वक - बगुला
- वानर - बन्दर
- वृच्छ - बिरीछ
- वाष्प - भाप
- वृश्चिक - बिच्छू
- वर्ष - बरस
- वीरवनिता - मैयरबानी
- व्याख्यान - बखान
- वर्धकिन - बढ़ई
- वार्त्ता - बात
- वारिद - बादल
- वाराणसी - बनारस
- वातुलक - बावला
- विग्रह - बीघा
- वाद्य - बाजा
- वेश - भेस
- विल्व - बेल
- वैराग्य - विराग
- वर्कर - बकरा
- शकुन - सगुन
- शकट - छकड़ा
- शलाकीका - सलाई
- श्यालक - साला
- शत - सौ
- श्वसुर - ससुर
- शिक्षा - सीख
- शय्या - सेज
- शर्कर - शक़्कर
- शाक - साग
- श्वास - साँस
- शुष्क - सूखा
- शूकर - सूअर
- शून्य - सूना
- शप्तशती - सतसई
- शीतल - सीतल
- श्यामल - साँवला
- श्वश्री - सास
- शाप - श्राप
- शुण्ड - सूँड
- शुण्ठिका - सोंठ
- श्मश्रु -मूँछ
- शैक्ष्य - सीख
- श्रद्धा - साध
- शृंगाल - सियार
- श्रावणी - सावनी
- शृंग - सींग
- श्रेष्ठिन - सेठ
- शृंगार - सिंगार
- श्रावण - सावन
- षंड - साँड़
- षट - छः
- षट्कोना - छकोना
- षट्राग - खटराग
- षटवांग - खटवांग
- षष्ठ - छठा
- षोडस - सोलह
- स्कंध - कंधा
- स्फोटक - फोड़ा
- स्कंधभार - कहार
- स्फूट - फूट
- स्तम्भ - खम्भा
- स्नेह - नेह
- स्थल - थल
- स्तन - थन
- स्थानक - थाना
- स्पर्श - परस
- स्थापन - ठप्पा
- स्वामी - साईं
- स्थिर - थिर
- स्मरण - सुमिरन
- साक्षी - साखी
- स्वर्णकार - सुनार
- सीसक - सीसा
- सज्जा - साज
- सर्प - साँप
- सपत्नी - सौत
- सूर्य - सूरज
- संदंशिक - सँड़सी
- सप्तशती - सतसई
- सन्धि - सेंध
- सूचिका - सूई
- सूत्र - सूत
- सर्सप - सरसों
- स्वप्न - सपना
- सौभाग्य - सुहाग
- सौराष्ट्रक - सोरठा
- स्फूर्ति - फूर्ति
- स्कन्ध - कन्ध
- साक्षी - साखी
- स्तम्भन - थामना
- सक्तु - सत्तू
- हस्ति - हाथी
- हरिण - हिरन
- होलिका - होली
- हिण्डोला - हिडोरा
- हरिद्रा - हल्दी
- हट्टताल - हड़ताल
- हस्त - हाथ
- हास्य - हँसी
- हत्याकार - हत्यारा
- हस्तिनी - हथनी
- हृदय - हिया
- हरीतकी - हरड़
- क्षीर - खीर
- क्षार - खार
- क्षत्रिय - खत्री
- क्षति - छति
- क्षेत्र - खेत
- क्षीण - छीन
- क्षण - छन
- क्षुर - खुर
- क्षुरिका - छुरी
- क्षमा - छमा
- क्षुरप्र - खुरपा
- क्षेप - खेप
- त्रुट - टूट
- त्रिकाष्ठ - टिकठी
- त्रोटक - टोटका
- ज्ञानी - ग्यानी
- ज्ञान - ग्यान
Post a Comment
Please do not enter any site link in the comment box 🚫.